افزودنی های خوراکی نو پدید و موارد مصرف عملی آنها در طیور

پرورش طیور از ۷۵ سال گذشته تا به امروز از حالت سنتی به صنعتی بزرگ در اکثر کشور های دنیا تبدیل شده است، طوریکه امروزه فرآورده های طیور یکی از اقلام غذایی عمده مردم دنیا و تأمین کننده بخش مهمی از پروتئین میباشند.
همراه با رشد کمی صنعت طیور، رشد کیفی و افزایش راندمان های تولید نیز به صورت قابل توجهی افزایش و بهبود یافته اند.
انتخاب ژنتیکی، بهبود در مدیریت و بهداشت، پیشرفت علم تغذیه و استفاده از افزودنی های متنوع و با اثرات مختلف از علل اصلی افزایش راندمان تولید و افزایش عملکرد در طیور بوده اند.
تغذیه و مدیریت آن از نظر کیفی و کمی بخش مهمی از این صنعت را شامل می گردد.
اعمال روش های علمی در تغذیه طیور و استفاده از روش های جدید در تولید مواد اولیه و خوراک مورد نیاز طیور سبب افزایش هرچه بیشتر بازدهی و کاهش هزینه های تولید شده است.
امروزه در جوامع انسانی علاوه بر سعی در تولید غذایی کافی برای انسان از گیاهان، میکروارگانیزمها، حیوانات فارمی و از جمله طیور، غذای تولید شده از نظر کیفیت، سالم بودن و قیمت باید مورد توجه قرار گرفته و بعلاوه، تولید با کمترین آسیب به محیط زیست صورت پذیرد.
افزایش آگاهی در میان جوامع انسانی از نوع و روش های تولید غذا، نگرانی از تغییر اکو سیستم و شناخت بیشتر از بیماری های قابل انتقال از فرآورده های غذایی و از جمله طیور به انسان، سبب وضع و به اجرا گذاشتن قوانین متعددی در اکثر کشورها شده است.
با توجه به رشد جمعیت انسانی که تا ۲۵ سال آینده به حدود ۹ میلیارد نفر رسیده و احتمالاً از سال ۲۰۷۵ متوقف خواهد شد، نیاز به رشد سالیانه ۲ درصد در صنعت طیور برای تأمین نیاز های غذایی انسان، خواهد بود.
طبق آنچه که برآورده شده است هم اکنون رشد صنعت طیور در دنیا حدود ۲ درصد و در کشور های در حال رشد ۲/۵ تا ۳ درصد می باشند.
از طرف دیگر بر خلاف تصور سالهای گذشته، اینکه امروزبتوان با استفاده از هر روش و هر وسیله ای به تولید بیشتر در صنعت طیور دست یافت امری مردود بوده و سالم بودن آنچه که برای تغذیه انسانی مورد استفاده قرار می گیرد به اضافه حداقل آسیب رسانی به محیط زیست جزواولویت های اصلی تولید قرار گرفته اند.
به منظور دست یابی به هدف تولید غذای سالم برای انسان، از سال های دور قوانین و مقررات زیادی بویژه در کشورهای رشد یافته وضع، و این قوانین دایماً در حال بازنگری و تغییر می باشند. شکی نیست که با رشد، وضع قوانینی که بتوانند با شرایط موجود سازگاری داشته و ضمناً سالمترین غذا را برای افراد خود تأمین کند باید از اولویت های قانون گذاران این کشورها باشد.
در رابطه با وضع قوانین مورد اشاره، قوانین استفاده از آنتی بیوتیک ها، محرک های رشد آنتی بیوتیکی (AGPs) و تعدادی از ترکیبات شیمیایی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده اند.
به عنوان مثال بعد از ۵۰ سال استفاده مداوم از محرک های رشد آنتی بیوتیکی، استفاده از این مواد در صنعت طیور، بطور کامل از سال ۱۹۸۶ در سوئد، ۱۹۹۹ در سوئیس و از سال ۲۰۰۵ به بعد در اتحادیه اروپا منع گردید و قانون منع استفاده از coccidiostats و histomonostats از سال ۲۰۱۲ باجراء در خواهد آمد. در کشورهایی مثل آمریکا که منع استفاده از این ترکیبات در حال حاضر به اجراء در نیامده است بعلت فشار افکار عمومی، بر خلاف گذشته سعی می شود:
مصرف AGPs را کاهش دهند طوریکه هم اکنون استفاده از این محرک های رشد در بیش از ۴۰ درصد مرغداری ها متوقف شده است.
از مناسب ترین نوع استفاده کنند.
از مصرف در جیره ای پایانی خوداری کنند.
استفاده از افزودنی های خوراک در صنعت طیور:
افزودنی های خوراک در صنعت طیور بسیار متنوع و هر کدام با هدف خاصی مودرد استفاده قرار می گیرند.
تاکنون بیش از ۱۵۰ نوع افزودنی شناخته شده و به روش های مختلف طبقه بندی شده اند. به عنوان مثال در آخرین طبقه بندی اتحادیه اروپا تمام افزودنی ها در ۴ طبقه قرار می گیرند که شامل تمام افزودنی های با و یا بدون ارزش غذایی می باشند.
از میان قوانین وضع شده برای تولید غذای سالم از گله سالم، قوانین مربوط به استفاده از ترکیبات شیمیایی، آنتی بیوتیک ها و محرک های رشد آنتی بیوتیکی از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده اند و لذا صنعت طیور بعد از ۵۰ سال استفاده از اینگونه ترکیبات بایستی از ترکیباتی استفاده کند که بتوانند جایگزین ترکیبات منع شده قبلی گردند.
با منع استفاده از آنتی بیوتیک ها و سایر ترکیبات شیمیایی، از حدود دو دهه گذشته، تحقیقات بسیار گسترده ای صورت گرفته است تا بتوان خلاء بوجود آمده از منع استفاده از ترکیبات قبلی را پر کرد.
در این رابطه تعدادی ترکیبات جدید و اکثراً با منشاء گیاهی تولید و دسترس صنعت طیور قرار گرفته اند که بطور کلی بنام newlyemergingfeedadditives یا افزودنی های خوراکی نوپدید نام گذاری شده اند.
این ترکیبات هم اکنون به صورت گسترده ای در صنعت طیور دنیا و به ویژه در کشورهایی که منع کامل استفاده از ترکیبات قبلی به اجراء در آمده است مورد استفاده قرار می گیرند. در اینجا لازم است اشاره شود که با توجه به موقعیت به وجود آمده از نظر نیاز به مصرف افزودنی های نوپدید از یک طرف و وجود تنوع در آنها از طرف دیگر، تعدادی از تولید کنندگان با اطلاع رسانی نادرست و با استفاده از عدم آگاهی کامل تعدادی از مصرف کنندگان، تبلیغات گسترده ای را برای فروش محصولات خود انجام می دهند.
مسلماً عدم آگاهی کامل از اثرات و اهداف مصرف اینگونه افزودنی ها می تواند علاوه بر اینکه نتیجه ای مثبت در دست یابی به اهداف مورد نظر را بدنبال نداشته باشد، حداقل ضرر و زیان ناشی از انتخاب نادرست و مصرف نابجای این ترکیبات افزایش هزینه تولید خواهد شد.
علل عمده تولید و نیاز به مصرف افزودنی های نوپدید:
۱- منع مصرف و یا اجبار در کاهش مصرف ترکیبات شیمیایی، آنتی بیوتیک ها، محرک های رشد آنتی بیوتیکی، کوکسیدیواستات ها، در آینده،
۲- جلوگیری از بروز عوارض گوارشی و متابولیکی ناشی از افزایش رشد و عملکرد در نژادهای امروزی.
۳- تولید گله های سالم تر و عاری از بیماری ها.
۴- تولید غذای سالم تر برای انسان.
۵- جلوگیری و یا کاهش تغییرات زیست محیطی.
انواع افزودنی های نوپدید:
مهمترین انواع افزودنی های نوپدید که به ویژه بعد از به اجراء در آمدن قوانین منع استفاده از ترکیبات آنتی بیوتیکی و شیمیایی، تولید و در دسترس صنعت طیور قرار گرفته اند عبارتند از:
۱- خنثی کننده های مایکو توکسین ها یا Mycotoxin absorbing substances Mycotoxin decomposing enzymes
۲- پروبیوتیک ها پری بیوتیک ها Probiotic (Direct-fed microdials) and Prediotics
۳- سین بیوتیک ها (مجموعه پروبیوتیک + پری بیوتیک)
Synbiotic (Prodiotic+Prebiotic)
۴- اسید های آلی Organic asids/feed acidifers
۵-آنزیم ها Enzymes
۶- ترکیبات فایتوژنتیک و محرک های رشد طبیعی، اسید های ضروری، ترکیبات معطر گیاهی، فیتوبیوتیکها
Phytogenic feed additives,NGPs,essential oils,herbs,spices,phytobiotics.
و بالاخره ترکیباتی که احتمالاً در آینده تولید و مورد استفاده قرار خواهند گرفت از جمله:
۱- باکتریوسین ها Bacteriocins
۲- باکتریوفاژها Bacteriophages
خنثی کننده های مایکوتوکسین ها:
این ترکیبات با چند روش متفاوت از یکدیگر می توانند سبب جلوگیری از جذب مایکوتوکسین های این خوراک از دستگاه گوارش گردند.
مایکوتوکسین ها ترکیبات شیمیایی متنوعی هستند که توسط قارچ ها تولید و توانایی ایجاد عوارض متعددی را در طیور دارند.
در مورد اینکه آیا تاکنون توانسته ایم عوارض ناشی از مایکوتوکسین ها در حیوانات و یا مقادیر زیان بار آنها را بدرستی تشخیص دهیم باید گفت که جواب منفی است و بویژه آنکه یافته های علمی می توانند تحت تأثیر قوانین و مقررات و یا حتی منافع اقتصادی نادیده گرفته شوند.
عوارض ناشی از مایکوتوکسین ها در طیور می تواند به صورت حاد، مزمن، کاهش عملکرد، افزایش تلفات و یا عوارض سرطانی در انسان و حیوانات نمایان گردد. تشخیص عوارض ناشی از مایکوتوکسیکوز در طیور بعلت احتمال تولید همزمان بیش از یک نوع مایکوتوکسین توسط یک نوع قارچ، وجود سینرژیسم در بین مایکوتوکسین ها و وجود مایکوتوکسین های masked یا پوشیده که با روش های معمولی آزمایشگاهی قابل تشخیص نیستند امری مشکل می باشد که متأسفانه کمتر مورد توجه کارشناسان و کلینسین ها قرار گرفته و تشخیص مایکوتوکسیکوز را با استفاده از روش های ساده و یا کالبد گشایی قطعیت مش دهند.
اثرات سوء مایکوتوکسین در طیور:
۱- کاهش مصرف دان، رشد، عملکرد و افزایش تلفات.
۲- کاهش هضم و جذب.
۳- اثرات سوء در تولید.
۴- کاهش کیفیت پوسته تخم مرغ.
۵- کاهش باروری و نطفه داری.
۶- کاهش کیفیت لاشه.
۷- جذب در تخم مرغ و سایر اندام هاو احتمال ایجاد عوارض سوء ناشی از مصرف فرآورده های آلوده در انسان.
پروبیوتیک و پری بیوتیک ها:
پروبیوتیک ها از مهم ترین افزودنی های خوراکی نوپدید بوده اند که به صورت قابل توجهی توانسته اند خلاء استفاده از AGPs را پر کنند.
پروبیوتیک ها را که در فارسی می توان «برای زیست» یا «زیست یار» نامید عبارت از بافت های زنده میکروبی غیره بیماری زا هستند که به خوراک و در مواردی به آب آشامیدنی اضافه می شوند.
در شرایط عادی حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ نوع میکروارگانیزم هم زیست در دستگاه گوارش وجود دارد. دستگاه گوترش باید دارای حداقل ۸۵ درصد باکتری های غیربیماری زا و به عبارتی دوستانه یا Friendly داشته باشد تا بتواند مانع از رشد و تکثیر باکتری های بیماری زا گردد.
سالمونلا، کمپیلو باکترو لیستریا از عوامل بیماریزایی هستند که خسارت ناشی از عفونت آنها در انسان که در نتیجه مصرف فرآورده های طیور آلوده ایجاد می گردد بسیار زیاد و در سال ۱۹۹۷ در آمریکا سبب ۱۵۰۰ مورد مرگ و ۵ میلیون بیماری گردیده است.
درمان عوارض روده ای با استفاده از پروبیوتیک ها امروزه امری ثابت شده می باشد که علت آن احتمالاً ناشی از رقابت با عوامل بیماری زای روده، ترشح ترکیبات ضد باکتریایی و تغییر و بهبود سیستم ایمنی بافت روده می باشد. اثرات مثبت استفاده از پروبیوتیک ها در درمان عوارض ویروس نیز اخیراً گزارش شده است.
بطور خلاصه می توان گفت که از میان افزودنی های خوراکی نو پدید، پروبیوتیک ها با دارا بودن قابلیت پیشگیری و درمان جزو مفید ترین ترکیبات برای پرورش گله های سالم تر می باشند.
پری بیوتیک ها بیشتر از کربوهیدرات تشکیل شده اند. آنزیم های دستگاه گوارش اگرچه قادر به تجزیه پروبیوتیک ها نیستند ولی باکتری های دستگاه گوارش میتوانند آنها را به عنوان منبع انرژی مورد استفاده قرار دهند.
مانان اولیگوساکاریدها (MOS) و فروکتواولیگوساکارید ها (FOS) از پری بیوتیک هایی هستند که بیشتر مورد مطالعه قرار گرفته اند. بر خلاف آثار مثبت ثابت شده ی ناشی از استفاده از پروبیوتیک ها در طیور، برای استفاده از پری بیوتیک ها در طیور نیاز به تحقیقات بیشتری در مقایسه با مصرف هر کدام به تنهایی داشته باشد.
اسید های آلی:
محیط اسیدی روده بطور طبیعی سدی برای تکثیر عوامل بیماری زا و بروز عفونت در میزبان میباشد و به عنوان مثال در pH کمتر از E.coli قادر به رشد و تکثیر نخواهد بود.
با استفاده از اسید های آلی به عنوان افزودنی خوراک و تغییر pH دستگاه گوارش و در شرایطی که نیاز به کاهش pH آن باشد میتوان از رشد عوامل بیماریزا جلوگیری کرد. اسید فورمیک‌‌، استیک، پروپیونیک، لاکتیک، بوتیریک، فوماریک، مالیک، سیتریک و بنزوئیک از متداول ترین اسیدهای مورد استفاده به همین منظور می باشند.
در اینجا لازم است اشاره شود استفاده از اسیدهای آلی بر خلاف تعدادی از ترکیبات که تاریخ استفاده از آنها به بیش از دو دهه نمی رسد از سالهای دور مورد استفاده قرار گرفته اند. معهذا با منع مصرف محرک های رشد آنتی بیوتیکی، استفاده از آنها امروزه اهمیت بیشتری یافته است.
استفاده از اسید های آلی به علاوه می تواند:
۱- به طور مستقیم اثر باکتریسیدی داشته باشد .
۲- افزایش قابلیت هضم خوراک ، افزایش ترشح آنزیم های پانکراس و افزایش جذب مواد معدنی را سبب گردد.
۳- جایگزین محرکهای رشد آنتی بیوتیکی گردد.
۴- تعدادی از اسیدهای آلی و بویژه بوتیریک می توانند بعنوان منبع انرژی توسط آنتروسیت ها مورد استفاده قرار گیرند.
باید اضافه کرد که اگرچه مورد استفاده اسید های آلی در حیوانات تک معده ای می باشد ولی در حال حاضر استفاده از آنها در صنعت طیور بصورت گسترده صورت نمی گیرد.
آنزیم ها:
آنزیم ها پلیمرهای پروتئینی هستند که اگرچه مصرف آنها در صنایع غذایی از زمانهای دور رواج داشته است ولی شروع مصرف گسترده آنها در صنعت طیور به حدود دو دهه گذشته می رسد.
انواع متنوعی از آنزیم ها می توانند با اهداف ویژه و با توجه به نوع و ترکیب خوراک طیور مورد استفاده قرار گیرند.
پروتئاز آنزیمی است که سبب بهبود هضم پروتئین، گلوکونازوزایلناز سبب بهبود هضم تعدادی از کربوهیدرات ها و فیتاز سبب آزاد شدن فسفر گیاهی و در دسترس قرار دادن آن برای جذب می گردد.
استفاده از آنزیم فیتاز در سالهای اخیر کمک مؤثری کاهش آلودگی محیط زیست کرده است. در جیره های تنظیم شده از نظر مقادیر فسفر و با استفاده از آنزیم فیتاز، میتوان بین ۴۰ تا ۶۰ درصد از آلودگی ناشی از فسفر را کاهش داد.
ترکیبات فایتوژنیک، محرکهای رشد طبیعی NGPs، اسید های ضروری، ترکیبات معطر گیاهی، فیتوبیوتیک ها
تمام ترکیبات نام برده دارای منشاء گیاهی بوده و سعی میشود که به نوعی آنها را به عنوان جایگزین محرکهای رشد آنتی بیوتیکی و یا برای اهداف دیگر در طیور مورد استفاده قرار داد.
استفاده از ترکیبات با منشاء گیاهی از زمانها ی دور در طب انسانی رواج داشته و بقراط آنها را به عنوان پدر داروها نامیده است. مورد مصرف این ترکیبات از جمله اسید های ضروری و ترکیبات معطر گیاهی و آرایشی و معطر سازی غذا می باشد.
از خواص تعدادی از این ترکیبات میتوان به اثرات آنتی اکسیدان ، ضد میکروبی و ضد انگلی آنها اشاره کرد.
در حال حاضر تعدادی از این دسته از ترکیبات بصورت تجاری تولید و سعی در تشویق به مصرف آنها در صنعت طیور می گردد، ولی باید گفت که از نظر علمی تاکنون اثرات مثبت استفاده از آنها در طیور ثابت نشده و توجیه تولید کنندگان به استفاده از این تولیدات صرفاً بر اساس شواهد و مشاهدات بدست آمده از تجربیات مصرف آنها در طب انسانی می باشد.
نتیجه گیری:
با هدف تولید حیوانات فارمی سالم و «طبیعی» از جمله طیور و با هدف آلودگی هرچه کمتر محیط زیست و تغییر اکو سیستم، روش های پرورش و از جمله تغذیه دچار تحول شده و در این رابطه قوانین و استانداردهای متعددی برای کیفیت مواد اولیه و خوراک طیور وضع شده اند. با حذف و محدود شدن استفاده از ترکیبات آنتی بیوتیکی، محرک های رشد آنتی بیوتیکی و سایر ترکیبات شیمیایی و ادامه این روند در آینده، افزودنی های طبیعی جایگزین مواد حذف شده گردیده اند، طوریکه در صنعت طیور بسیاری از کشورها NGPs جایگزین AGPs شده اند. در کشورهایی که تاکنون قانون منع استفاده از این ترکیبات به اجراء در نیامده است، به علت اگاهی بیشتر مصرف کنندگان و فشار افکار عمومی برای تولید فرآورده های فارمی «طبیعی» و حفظ محیط زیست، مصرف اینگونه ترکیبات کاهش و محدود گشته است. با منع و یا محدود شدن استفاده از آنتی بیوتیک ها و ترکیبات شیمیایی، افزودنی های طبیعی و به ویژه دردو دهه اخیر، تولید و در دسترس صنعت طیور قرار گرفته اند که به نام افزودنی های نوپدید نیز نامگذاری شده اند.
از میان افزودنی های خوراکی نوپدید، پروبیوتیک ها از مهم ترین و مؤثرترین افزودنی ها بوده که توانسته اند جایگزین مناسبی برای AGPs باشند. خنثی کننده های مایکوتوکسین ها، اسید های آلی و تعدادی از افزودنی های دیگر با منشاء گیاهی نیز توانسته اند در دست یابی به هدف تولید طیور سالم و طبیعی مؤثر باشند.
با استفاده از آنزیم ها، بهره وری از خوراک افزایش یافته و امکان آلودگی کمتر محیط زیست نیز عملی گردیده است.
با هدف دست یابی به تولید صد در صد «طبیعی» و بدون آنتی بیوتیک طیور، تحقیقات در این باره ادامه داشته و مسلماً افزودنی های خوراکی جدید تری در آینده تولید و در دسترس صنعت طیور قرار خواهد گرفت.
با توجه به تعدد و تنوع افزودنی های خوراکی نوپدید، اطلاع رسانی کامل و آموزش دست اندرکاران صنعت طیور در تمام رده ها میتواند کمک شایانی به استفاده بهینه از این فرآورده ها بنماید.