اسب و رفتارهای غیرطبیعی

اسب و رفتارهای غیرطبیعی

نویسنده/نویسندگان: گردآوری: دکتر صالح راتق
محل ارائه مقاله: پایگاه اطلاع رسانی تخصصی اسب و سوار کاری

اسب حیوانی است که از دیرباز زندگی خود را آزادانه در مراتع سپری می نموده است ولی انسان متمدن به دلایل مختلف این حیوان را به اصطبلهای محصور محدود نموده و با سوء مدیریتهای خود باعث ایجاد رفتارها و عادات غیر طبیعی در اسب تحت عناوین: اختلال عصبی، اختلال روانی، رفتارهای کلیشه ای و عادات ناپسند، گردیده است. از نمونه های این عادات می توان به موارد زیر اشاره کرد:

رفتارهای عصبی، گاز گرفتن، چرخش در جایگاه، گاز گرفتن لبه ها، جفتک زدن، سم کوبیدن، گاز گرفتن بدن خود، حرکت پاندولی سر و گردن، بلع هوا و چوب جویدن (۱، ۲، ۳، ۴، ۵، ۶، ۷، ۸، ۹، ۱۰، ۱۱ و ۱۲).

حدود ۵ الی ۲۰ درصد از اسبهای محصور در اصطبل چنین رفتاری را از خود نشان داده و سندرم تا کنون در حیوانات آزاد گزارش نشده است (۸).

▪ از دید رفتارشناسی این اعمال به صورت زیر طبقه بندی می شوند:

۱) رفتارهایی که چندین مرتبه تکرار می شوند، زیرا علل مسبب آنها پابرجا و ممتد است. به عنوان مثال اگر یک مادیان را از کره اش جدا نمایند طبیعی است که مادر مرتب به زمین پنجه بکشد و این عمل را تا پیوستن به کره خود انجام دهد. اینگونه رفتارها متفاوت بوده و بستگی به تغییرات محیطی دارند.

۲) رفتارهایی که کلیشه ای می شوند: زمانی که رفتار و عادتی مرتب و در زمانهای زیادی تکرار شود نسبت به یک محرک طبیعی پیدا کرده و آسان و سریع در برابر چنان محرکهایی تکرار خواهد شد. پاداش می تواند این پروسه را سریعتر کند که لزومی نداشته و بدون پاداش هم پیشرفت می کند. در این حالت ما یک رفتار و عادتی ثابت داریم که با کوچکترین محرکی بروز و ظهور پیدا می کند.

۳) رفتارهای کلیشه ای شده: با گذشت زمان به نظر می رسد این رفتارها فقط با یک محرک خاص ایجاد نمی شوند بلکه هر زمان حیوان به یک درجه از تحریک برسد پدید آمده یا کلا” خود به خودی بروز می یابند. به عبارتی این رفتارها از آن علل مسبب اصلی خود آزاد می شوند. در این زمان یک تغییر در محیط، تغییر در رفتار را در پی نخواهد داشت و این رفتار به عنوان علامتی از آن چه در گذشته بوده است باقی می ماند.

با این طبقه بندی، علت مشکل بودن درمان این رفتارها مشخص شد، هم چنین طبقه بندی فوق لزوم دریافت یک تاریخچه و معاینه دقیق جهت تفریق آنها از یکدیگر را نشان می دهد (۸).

▪ عواملی که باعث اینگونه رفتارهای تکرار شونده می گردند عبارتند از:

۱) حیوان فرا می گیرد به محرکهای وسیعی پاسخ بدهد. فرض کنید اسب در موقع غذا به در اصطبل ضربه می زند و هنگامی که شما وارد محوطه اصطبلها می شوید با دیدن شما و اینکه زودتر یا دیرتر از دیگر اسبها غذا به او داده شود عکس العمل نشان داده و حتی عمل حرکت پاندولی سر و گردن را از خود نشان می دهد، زمانی کــــه اسب تغذیـــه شد غذا را پاداش برای خـــود می داند و از آن به بعد هر زمــــان شما را می بیند این عمل را انجام می دهد به عبارتی به محرکهای وسیعی پاسخ می دهد.

۲) عجز و ناتوانی: اسب مواردی را مشاهده می کند در حالیکه نمی تواند عملی انجام دهد، به عنوان مثال اسبی که در اصطبل است نمی تواند ارتباط اجتماعی با بقیه اسبها برقرار کند. اسب یک موجود شدیدا” اجتماعی است ولی به دلیل اصطبل و محیط بسته از این عمل محروم شده است، پس صدا، بو و دیدن بقیه اسبها او را تحریک می کند تا این رفتارهای جایگزین مثل حرکت پاندولی سر و گردن انجام دهد.
همچنین ممکن است رفتارهایی دیده شود که با این ناتوانی ها و محدودیتها ارتباط دارند که به صورت زیر بیان می شود:

الف) رفتارهای پاسخی: پاسخی طبیعی نسبت به محرکی که نمی شود به آن دسترسی پیدا کرد. در این مورد ممکن است اسب در باکس دور برود به دلیل اینکه نمی تواند در محوطه راه برود، که امکان دارد تکرار شده و حالت کلیشه ای یافته که به آن چرخش در جایگاه گویند.

ب) رفتارهای جایگزینی: به دلیل محدودیتهایی که در یک رفتار داردبه رفتار دیگری روی می آورد. مانند چوب جویدن که به علت محدودیهایی که در غذا خوردن وجود دارد جایگزین غذا خوردن می شود.

ج) بایدها یا نبایدها: توالی از اعمال متضاد که یا خود به خودی یا اختیاری می باشند. به نظر می رسد اسب از گروهش جدا شده و دو مرتبه بر می گردد. این حالت را از عاملهای بالقوه مسبب در حرکت پاندولی سر و گردن نام برده اند.

د) رفتارهای عصبی: نوع دیگری از پاسخ به برخی محدودیتها می باشد، از نمونه این رفتارها می توان به جفتک به در، گازگرفتن لبه ها و بلع هوا اشاره کرد که ممکن است جویدن چوب، بلع هوا یا گاز گرفتن لبه ها جایگزین قطع غذا شده باشد (۸).

اسبها به جهت اینکه انرژی خود را به نحوی تخلیه کنند به عادتهای بد رو می آورند که این عادات برای خود اسب و فردی که با اسب سر و کار دارد خطرناک بوده و حتی در برخی موارد می تواند توان تولید مثلی سیلمی را کاهش دهد (۹). این رفتارها بیشتر در اسبهای عصبی دیده می شود (۴) و بیشتر به علت سر رفتن حوصله اسب یا بیکاری پدید می آید و جزو ناهنجاریهایی طبقه بندی می شوند که از تواناییهای طبیعی اسب و بازدهی آن می کاهد (۳).

▪ تعدادی از رایج ترین رفتارهای نامطلوب در اسب در ذیل توضیح داده می شود:

ـ جفتک به در و دیوار جایگاه

یکی از مخربترین رفتارها لگد زدن به در و دیوار اصطبل می باشد که نه تنها ضررهای مادی به اصطبل می زند بلکه به خود اسب هم صدمات جدی وارد می کند. ضربه به اندامهای اسب بر اثر لگد زدن به دیوار می تواند به رباطها، وترها، عضلات و مفاصل آسیب برساند که البته این موارد جزو عیوب ظاهری هستند و از لحاظ زیبایی اهمیت دارند اما اگر ادامه یابد می تواند به یک عیب ساختاری منتهی شود. عواملی که سبب می شوند اسب به این کار اقدام کند عبارتند از:

۱) عصبانیت: حبس کردن اسب، وقتی شاهد دویدن و بازی کردن دیگر اسبها می باشد.

۲) زمان تغذیه: هنگامی که در زمان تغذیه، فرد تغذیه دهنده وارد سالن می شود این عمل را انجام می دهند که نشان از بی طاقتی است که بعد از مدتی به صورت رفتار غیر قابل جلوگیری در می آید. دیگر اینکه اسبها در اصطبل غذای کنسانتره خورده که حداکثر یک ساعت طول می کشد در حالیکه در طبیعت یک اسب در طول روز ۱۶ ساعت به چرا می پردازد، در نتیجه اسبها کسل شده، پس با ضربه زدن می خواهد جلب توجه کند یا اینکه فقط کاری کرده باشد، این حالت با دادن غذاهای علوفه ای و فیبری بر طرف می شود.

۳) فضا و ارتباط: سعی کنید اسبها را نار هم نگه دارید . نگهداری دوستانه اسبها کنار هم استرسها را کم می کند، در حالیکه تماس فیزیکی ندارند، اما حضور یک اسب دوست می تواند اثر آرام بخش شدیدی داشته باشد. جداسازی حیوانی که اجتماعی است باعث عصبیت آن می شود. حتی می توان یک بز آرام یا جوجه را در اصطبل در کنار اسب نگهداری کرد که با آن زندگی کند، البته این روشها باید بسته به محل حدس زده شده و مناسبها اجرا گردد.

۴) تنهاگرایی: برخی اسبها ترجیح می دهند که خودشان باشند چرا که بدین صورت رشد یافته و تربیت شده اند. اگر اسب کناری به اصطبل او بیاید حس می کند محلش مورد تهدید واقع شده و عکس العمل نشان داده و لگد می زند.

۵) محیط جدید: اگر اسبی به اصطبل جدید منتقل شود و یا در کنار اسبهای جدید دیگری برود و لگد بزند، این حالت را ممکن است در برگشت به محل قبلی خود حفظ کند. مادیان فحل و نریانی در کنار نریان دیگر نیز می تواند باعث این حالت شود (۲، ۵ و ۷).

ـ گازگرفتن لبه ها

یک رفتار اکتسابی است که اسب جسمی را مثل لبه آخور یا درب اصطبل یا هر چیز جامدی را با دندانهای جلویی گرفته، سپس گردن خود را کمانی کرده و با دپرس کردن زبان و بالا کشیدن خنجره به سمت بالا و عقب هوا را می بلعد و صدای خرخر مانندی تولید می کند. به صورت اولیه به خاطر سر رفتن حوصله و بیکاری در اسبهایی که به مدت طولانی در باکس هستند و تمرین ندارند پدید می آید.

این اعمال باعث صدمه به دندانهای پیش، دل دردهای متناوب، تجمع گاز در روده و … خواهد شد.
این حالت باید از جویدن چوب و از گنده خواری به دلیل کمبود مواد معدنی تفریق گردد. اصطبلهای چوبی ممکن است باعث تشویق این عمل شوند. در هر سنی دیده می شود اما در اسبهای مسن که کار کمتری دارند بیشتر مشاهده می گردد (۲، ۳، ۴، ۵، ۶، ۷، ۸، ۹ و ۱۰).

ـ بلع هوا

رفتاری است که اسب گردن خود را خم و کمانی کرده و هوا را می بلعد که می تواند جسمی را بگیرد و یا بدون گرفتن جسمی این عمل را انجام دهد.
این رفتار نیز به خاطر سر رفتن حوصله و بیکاری در اسبها پدید می آید و می تواند باعث دل درد، کاهش اشتها، صدمات دندانی، اتساع معده و سوء هضم گردد.
باید توجه داشت که یک اسب می تواند هواخوار باشد بدون اینکه لبه را گاز بگیرد اما لبه را گاز می گیرد تا هوا را ببلعد (۲، ۳، ۵، ۸، ۹، ۱۰).

ـ حرکت پاندولی سر و گردن

به رفتاری اطلاق می شود که اسب در داخل اصطبل سر و گردن خود را به صورت آهنگین و به حالت پاندولی از یک طرف به طرف دیگر تکان می دهد و هماهنگ با آن وزن را از یک اندام قدامی به اندام قدامی مقابل رها می کند که باعث صدمه به اندامهای حرکتی قدامی و همچنین از دست دادن انرژی بدن و خستگی می گردد. این حالت نیز بر اثر بیکاری و سر رفتن حوصله در اسب صورت می گیرد و می بایستی مراقب تقلید دیگر اسبها نیز بود (۲، ۳، ۴، ۵، ۸، ۹ و ۱۰).

ـ چوب جویدن

اسبها ذاتا” اصرار بر جویدن دارند، اما این اسبها قسمتهای داخلی اصطبلهای چوبی را می جوند زیرا میل سیری ناپذیری نسبت به فیبر دارند. همچنین می تواند به علت خمودگی و یا از کمبود مواد معدنی باشد. این رفتار اگر با شدت ادامه یابد می تواند باعث کاهش صدماتی در دستگاه گوارش به علت بلع خرده های چوب گردد (۷ و ۸).

ـ گاز گرفتن بدن خود

این عمل بر خلاف بقیه رفتارها تنها یک تظاهر سر رفتن حوصله نمی باشد بلکه سب و صاحبش را شدیدا” پریشان می کند. در این حالت اسب پاها، شانه ها و کتف خود را گاز می گیرد و صدمات قابل توجهی به خود می زند.

این حالت به خصوص بعد از جفتگیری بروز می کند. اگر این دلیل اصلی باشد می توان با شستن نریان بعد از جفتگیری این حالت را کاهش داد زیرا حدس می زنند مربوط به بوی مادیان باشد. اما اگر نریان به صورت عادت این عمل را انجام می دهد کار زیادی نمی توان برای آن انجام داد و با پوزه بند می توان از صدمه زدن به خودش جلوگیری کرد (۲، ۹ و ۱۲).

ـ گاز گرفتن

بیشتر در سیلمیها دیده می شود ولی در اخته ها و مادیانها هم دیده شده است اما چون نریان بیشتر عصبی می شود پس بیشتر احتمال گاز گرفتن وجود دارد. حتی در مواقع تیمار کردن اسب این عمل را از روی شیطنت انجام می دهد اما حاصل دردناکی دارد و نباید تشویق شود (۵ و ۹).

ـ پر نوشی

به علت سر رفتن حوصله پدید می آید که به صورت آشامیدن و ادرار کردن مکرر مشاهده می گردد که با محدود کردن آب در دسترس حیوان این عمل قطع می شود (۱۰).

ـ رفتارهای عصبی

برخی سیلمیها رفتارهای عصبی شدیدی از خود نشان می دهند که باعث صدمه به حمل کننده و مادیان خواهد شد. این حالتها به خاطر طرز خاص مهار کردن، محیط های خاص یا افراد خاص بروز می کند. بنابراین با حذف این موقعیتها از این حالت جلوگیری خواهد شد. به هر حال همه این موارد مربوط به عدم مدیریت مناسب در دوران جوانی اسب می باشد (۹).

ـ خود ارضایی

در نریانهایی که کاری برای انجام دادن ندارند و بیکارند دیده می شود به خصوص آنهایی که با محدودیتهای جنسی روبرو هستند. آلت تناسلی را از داخل پوشش خود خارج کرده و به زیر شکم مالش می دهند. در موارد شدید باعث انزال و هدر رفتن اسپرمها خواهد شد. این حالت با کم کردن اوقات بیکاری اسب و همچنین اطمینان از فعالیتهای جنسی مناسب کاهش می یابد. اسبهای تیزر اگر اجازه جفتگیری نیابند این حالت را پیدا می کنند. درمان مشکل است اما نتایج خوبی با کارگذاری حلقه های اطراف آلت گزارش شده است که باعث درد در موقع خود ارضایی می شود اما زمانی که این حلقه را بردارید بار دیگر عادت قبلی از سر گرفته خواهد شد (۹).

▪ درمان

در درمان این حالات تذکر این نکته ضروری می باشد که مهار کردنهای فیزیکی باعث وخیم تر شدن وضع خواهد شد.
ممکن است برخی از رفتارهای کلیشه ای نشان از بیماری اولیه عمومی باشد. به عنوان مثال تکان دادن سر می تواند در پاسخ به حشرات مزاحم یا نشان از هیجان باشد و یا اینکه نشان از یک بیماری باشد.
کوک (۱۹۸۰) حدود ۵۸ مورد را جهت تکان دادن مداوم سر ارایه کرد که اگر درمان نشوند می توانند به رفتارهای کلیشه ای تبدیل شده که حتی بعد از درمان هم باقی بمانند.
غیر ممکن است که یک علت را جهت رفتار کلیشه ای عنوان کرد. این رفتارهای کلیشه ای یک نشانه است نه تشخیص. همه اسبها در یک محیط خاص به این رفتارها رو نمی آورند، بنابراین حدس زده می شود مسایل ژنتیکی و ارثی هم دخیل باشد. مک گروی و همکاران (۱۹۹۵) عاملهای مختلفی را در بالا بردن ریسک این رفتارها دخیل دانسته اند که عبارتند از:

۱) علوفه کمتر از ۸/۶ کیلوگرم در روز
۲) بستر غیر از کاه
۳) محوطه ها و اصطبلهایی که کمتر از ۷۵ سر اسب دارند
۴) باکسهایی که کمترین ارتباط را با اسبهای اطراف دارند
۵) استفاده از یونجه تنها به عنوان منبع علوفه
۶) نبودن پادوک
ـ به عنوان درمان موارد زیر پیشنهاد شده است:
۱) پیشگیری
۲) از بین بردن مسبب
۳) عوض کردن محیط
۴) تغییر رفتار به رفتارهایی که مشکل ساز نباشند
۵) تشویق رفتارهای خوب تا از بروز عادات بد جلوگیری شود

بهترین روش آن است که علت را بیابیم. در برخی موارد بهتر است اسب را به حال خود رها کرده و با آن رفتار آن را پذیرفت (۸).

▪ راههای اختصاصی زیر نیز عنوان شده است:

ـ جهت بلع هوا و گازگرفتن لبه ها: می توان اجسام دندانگیر را جمع آوری کرد، لبه ها را حذف نمود و تمام محل را با Cribox یا Creostote یا رنگ تند مزه مشابه آغشته نمود. می توان از پوزه بند یا تسمه ممانعت کننده که اطراف گلو بسته می شود و از کشش عضلات گردن که باعث بلع هوا می شود جلوگیری می کند استفاده نمود. راه دیگر این است که اسب را در محوطه رها و آزاد گذاشت. راه حل نهایی عمل جراحی است که عضلات و عصبی که در این عمل دخالت دارند قطع می شود. از جراحی دیگری که ابتدا در اسکاندیناوی صورت می گرفته نیز می توان یاد کرد. در این روش دو حفره دایمی در دو طرف دهان اسب ایجاد می کنند. این حفرات از ایجاد خلا در دهان و حلق که لازمه بلع هواست جلوگیری می کند. بیهوشی عمومی لازم است ولی عمل بسیار ساده ای می باشد. یک برش ۵ سانتیمتری افقی در اطراف دندان اول گونه ای داده و تا دهان ادامه می یابد. لایه مخاطی به پوست متصل می شود تا یک فیستول دایمی داشته باشیم. برای اطمینان از عدم بسته شدن مجرا یک کانولای پلاستیکی را به مدت ۶ ماه کار می گذارند. این عمل در هر دو طرف اجرا می گردد. در چند روز اول حیوان در آشامیدن آب مشکلاتی دارد اما به سرعت عادت می کند (۱، ۳، ۴، ۵، ۸ و ۱۰).

ـ جهت حرکت پاندولی سر و گردن: اینگونه اسبها باید جدا نگهداری شوند تا از تقلید دیگر اسبها جلوگیری به عمل آید، غذا را کم و متناوب در اختیارشان باید گذاشت. آزاد گذاشتن حی.ان یا استفاده از وسیله ممانعت کننده این عمل بهترین راه حل است هر چند آنهایی که مزمن شده اند باز این عمل را در اصطبل انجام می دهند (۳، ۵، ۹ و ۱۰).

ـ جهت رفتارهای عصبی: اگر این رفتارها غیر قابل کنترل است نریان را می توان اخته کرد. ۹۵٪ موارد اسب اخته دیگر آن حالت عصبی را از خود بروز نمی دهد اما اگر به خاطر ارزش آن باید حفظ شود پس اقدامات تامین امنیت جهت حمل کننده و مادیان باید در نظر گرفته شود. حتی برخی مواقع فقط با تلقیح مصنوعی می توان از آنها تولید نسل به عمل آورد (۹).

ـ جهت گاز گرفتن: این عمل بایستی در سنین پایین با کشیدن و ضربه دهنه و ضربه روی پوزه جهت سرزنش کردن اصلاح شود. اگر این عادت ادامه یابد چنین نریانی غیر قابل حمل و نقل می شود. چنین نریانهایی در موقعیتهای خاص گاز می گیرند که حتی الامکان بایستی از به وجود آمدن این فرصتها جلوگیری کرد (۹).

ـ جهت گاز گرفتن بدن خود: مهار فیزیکی لازم است و اسبهای کمی به حالت اولیه بر می گردند (۱۲).
ـ جهت جفتک به در دیوار جایگاه: با حفاظت دستها و پاها با بانداژ و محافظتهای نفاصل و همچنین دیوارهای پد گذاری شده از آسیب این کار می توان جلوگیری کرد (۷).
ـ جهت پر کردن اوقات اسب می توان از اسباب بازیهایی جهت او استفاده کرد اما بایستی مراقب بود که باعث بدتر شدن وضع نشویم (۷ و ۸).
برخی منابع با توجه به اینکه علت این رفتارها را ترشح اندورفینهای طبیعی در بدن دانسته اند استفاده از Naloxane را به عنوان درمان پیشنهاد کرده اند.
در پایان مجددا” اشاره می گردد این رفتارها به دلیل سوء مدیریتها پدید می آید، پس با مدیریت مناسب در دوران کره گی و فراهم آوردن شرایط مناسب می توان از عادات فوق جلوگیری نمود.

منابع:

۱- Bane, MC. (۱۹۹۲) A Natural approach to horse management, methuern London, London, pp ۲۳۴-۲۳۶
۲- Blood, DC. (۱۹۹۴) Veterinary medicine, baillire tindall, London, pp ۴۹۶-۴۹۷
۳- Brown, JH & Smith, VP $ Pilliner, S. (۱۹۹۷) Horse & stable management, Blackwell science, UK, pp ۳۰, ۱۰۱-۱۰۲
۴- Drummond, M. (۱۹۹۲) Horse care & stable management, the crowood press, UK, pp ۱۲-۱۸
۵- Kacker, RN & Panwar, B.S. (۱۹۹۶) Text book of equine husbandry vikas publishing house, India, pp ۱۸۳-۱۸۶
۶- Kelly, WR. (۱۹۸۴) Veterinary clinical diagnosis, Bailliere Tindall, London, pp ۲۴, ۱۱۷, ۳۷۴
۷- Loving N.S. & Johnsten, AM. (۱۹۹۷) Veterinary manual for the performance horse, Blackwell science, UK, pp ۴۳۲-۴۳۷
۸- Mills, O. & Nankervis, K. (۱۹۹۹) Equine behavior, principles and practice, Blackwell science, UK, pp ۶۴, ۱۱۹, ۲۰۰, ۲۱۶-۲۲۴
۹- Morel, CG. (۱۹۹۳) Equine reproductive physiology, Breeding & stud management, farming press books, UK, pp ۳۵۰-۳۵۴
۱۰- Straitan, E. (۱۹۹۲) Horse & pony ailments, farming press, UK, pp ۳۱-۳۴
۱۱- Swensin, MJ. & Reece, WO. (۱۹۹۶) Dukes physiology of domestic animals, Cornell university press, I thacas, pp ۹۲۴
۱۲- Varner, PP. & Schumacher, J. & Blanchard, TH. & Johnson, H. (۱۹۹۱), Disease & management of breeding stallion, American veterinary publication, U.S.A, pp ۱۷۲-۱۷۸